وبلاگ

معماری به درون دیوارها و سازه ها ختم نمی شود؛ معماری هنری است که از آسمان آغاز می شود، از طبیعت سرچشمه می گیرد و نمود بیرونی احساسات معمار و تأثیر محیط بر تخیل او است. معماری را هنر شکل دهی به فضا تعریف می کنند. از گذشته های دور ساخت بناها متأثر از محیط ساخت آن ها بود. ساخت سازه های چوبی در جنگل ها، بناهای سنگی در کوهستان ها، خانه های خشتی در دل کویر همه بیانگر این نکته هستند که معماری فن و هنری است که محیط زیست در شکل گیری آن تأثیر به‌ سزایی دارد. این هماهنگی سازه ها با محیط پیرامون خود، نشان از سبکی خاص در معماری به نام معماری اقلیمی می باشد.

تعریف اقلیم در معماری

معماری اقلیمی با شاخصه هایی همچون مصالح و منابع موجود در همان محیط ساخت بنا و شیوه ساخت بنا برای ماندن در بهترین آب‌ و هوای ممکن در فصول مختلف سال شناخته می شود. معماری اقلیمی علاوه بر ارتباط نزدیکی که با جغرافیای منطقه دارد، از جنبه های فرهنگی و اقتصادی پیرامون خود نیز بسیار بهره می برد. در واقع معماری اقلیمی از زمان های گذشته به ابزاری برای تأیید هویت تبدیل شدند. معماری اقلیمی علاوه بر استفاده از مصالح و ابزار بومی منطقه، از تکنیک ها و ویژگی های سنتی آن اقلیم نیز استفاده می کند. میتوان گفت این بناها جلوه ای از ارزش گذاری برای اقتصاد و سبک زندگی مردم بومی است.

عناصر اقلیمی چیست ؟

اولین موردی که در معماری اقلیمی مورد توجه قرار می گیرد مسئله آب‌ و هوا و تأثیر آن بر ساختمان ها می باشد. شرایط آب‌ و هوایی به هر صورتی که باشد تأثیرات خود را بر سازه ها خواهند گذاشت. ساختمان ها در شرایط متفاوت آب‌ و هوایی می توانند بسیار آسیب پذیر باشند. رطوبت گرفتن ساختمان ها در حوالی دریا و ایجاد ترک در مناطق کویری به دلیل اختلاف دمای شب و روز و همچنین به دلیل آسیب در برابر طوفان در مناطق کوهستانی و خسارت های عمده و خرابی های شدید در مناطق زلزله خیز می توانند به طرز چشمگیری کاهش پیدا کنند، اگر اصول معماری در مناطق مورد نظر با مصالح ویژه را بدانیم.

هر شرایط اقلیمی نیاز به مصالح و طراحی خاصی برای پایداری سازه ها دارند که در صورت رعایت می توانند صدها سال پا برجا باشند. در گذشته خانه ها و دیگر ساختمان ها را به‌ گونه‌ ای می ساختند که به‌ راحتی بتوان از انرژی های ارزانی همچون نور خورشید و باد برای تنظیم دمای درون ساختمان استفاده کرد؛ اما امروزه با توجه به در دسترس بودن انواع انرژی ها و موجود بودن دستگاه های متنوع برای تهویه هوا، روند معماری دست خوش تغییراتی شده و معماری اقلیمی که بسیار با محیط‌ زیست سازگار است، دیگر چندان مورد توجه نیست.

انواع معماری های اقلیمی

• معماری مناطق سرد و کوهستانی

مناطق سردسیر دارای میانگین دمای بسیار پایینی حتی در فصل گرما هستند. در تابستان شاید دمای هوا در نهایت به ۱۰ درجه سلسیوس برسد. زمستان های سرد و طولانی، زمینی پوشیده از برف، باد و کولاک های شدید و کم بودن میزان تابش خورشید از ویژگی های خاص این منطقه است که این ویژگی ها در ساخت بناها بسیار اثر گذار بوده و هستند. ساختمان ها در این مناطق به‌ گونه‌ ای طراحی‌ شده‌ اند که از میزان کم نور خورشید بتوان بیشترین استفاده را کرد و همین طور اثر سرمای سوزناک باد و کولاک نیز در داخل سازه ها به کمترین میزان برسد.

به‌ طور کلی میتوان خصوصیات معماری اقلیمی مناطق سرد و کوهستانی را به این صورت شرح داد:

• در و پنجره های کوچک
• دیوارهای ضخیم
• بام های مسطح
• ساختمان های کم ارتفاع
• جهت تابش نور خورشید عامل مهم استقرار ساختمان است.
• معابر شهری کم‌ عرض و عمود بر جهت باد هستند.
• بناها درونگرا هستند و ساختمان ها دارای حیاط مرکزی هستند.
• خانه ها دارای ایوان می باشند.
• معمولاً ساختمان ها به هم متصل هستند و بافت شهر فشرده است.

شاید بتوان گفت مهمترین مسئله در آب‌ و هوای سرد کوهستان، مسئله تأمین گرما می باشد. علم فیزیک می گوید دما به سه صورت تابشی، همرفتی و رسانشی جریان می یابد. برای اینکه در بناها دما را کنترل کنیم باید راه های انتقال حرارت همرفتی و رسانشی را به بیرون و درون پیدا کرده و از اتلاف انرژی جلوگیری کنیم. در اقلیم سرد بیشتر با استفاده از کنترل تابش خورشید به بنا این کار انجام می شود. ظرفیت حرارتی مصالح و بادپناه بودن ساختمان نیز عوامل دیگر برای فراهم آوردن آسایش و کنترل دما در معماری اقلیمی کوهستان ها هستند.

• جهت گیری ساختمان در اقلیم سرد و کوهستانی

جهت گیری ساختمان در معماری اقلیمی مناطق سردسیر بسیار مهم هستند. در واقع این عامل برای جذب بیشترین میزان تابش خورشید در ساعات آفتابی بوده که در فصل زمستان برای این مناطق امری ضروری است.

• وضعیت قرارگیری ساختمان ها نسبت به یکدیگر

غالباً ساختمان ها در مناطق سردسیر در مجاورت یکدیگر ساخته می شوند تا از اتلاف انرژی جلوگیری شود و نیروی باد اثری در از دست رفتن گرما نداشته باشد.

• رنگ بنا

در اقلیم سرد، سطوح خارجی ساختمان ها را با رنگ تیره طراحی می کنند تا بنا بتواند بیشترین میزان نور خورشید را جذب کند.

• مصالح

مصالحی که در معماری اقلیمی مناطق سردسیر استفاده می شوند دارای ظرفیت حرارتی بالایی هستند. مردمان کوهستان همواره از سنگ هایی که از دل کوه استخراج می کردند، کاشانه خود را می ساختند. این سنگ ها ضخیم هستند و پناهگاه خوبی در مقابل سرما ایجاد می کنند.

• اثر گلخانه ای

در مناطق سرد و کوهستانی برای آنکه بتوان بیشترین بهره را از نور خورشید برد، نورگیرهای بزرگ در منطقه‌ ای از خانه که بیشترین میزان نور را جذب می کند می سازند. امواج نور پس از رد شدن از شیشه تغییر طول می دهند و دیگر نمی توانند از مسیری که آمدند به بیرون از خانه برگردند. این پدیده که به اثر گلخانه ای مشهور است سبب گرم شدن خانه در مناطق سردسیر می شود. در معماری اقلیمی مناطق سردسیر خانه ها معمولاً در پای کوه‌ ها و تپه ها ساخته می شوند. این قسمت ها که به بادپناه مشهور هستند باعث می شوند جریان باد کمتر بر ساختمان اثر کند. این نوع معماری اقلیمی در غرب و شمال غرب سرزمین ما، در دامنه های زاگرس به‌ خصوص در مناطق کردنشین به چشم می خورد.

معماری مناطق گرم و خشک

مناطق گرم و خشک تابستان های بسیار گرم و زمستان های بسیار سرد دارد. همچنین در این مناطق اختلاف دمای شب و روز نیز زیاد است. مناطق کویری که دارای این آب‌ و هوا هستند معماری خاص و زیبایی دارند. خصوصیات بارز معماری اقلیمی مناطق خشک به این شرح هستند:

• احداث بادگیر برای هدایت باد درون ساختمان
• معماری درون گرا
• ساختمان ها به‌ گونه‌ ای طراحی می شوند که در مقابله با نور خورشید باشند.
• استفاده از مصالحی که ظرفیت حرارتی بالایی دارند و قدرت مقابله با سرمای خشک و خشن زمستان را داشته باشند.
• گل و خاک در این مناطق به فراوانی یافت می شوند و مصالح مهمی در بنا کردن سازه ها هستند.
• مصالح ضخیم هستند.
• رنگ دیوارهای بیرونی روشن است.

کویر مرکزی ایران دارای بناهای خشتی و بادگیرهای زیبایی است که شهرت جهانی دارند و هویتی زیبا به معماری اقلیمی مناطق خشک بخشیده اند. ارگ بم و بادگیرهای یزد مشهورترین معماری اقلیمی کویر هستند.

معماری مناطق معتدل و مرطوب

در این مناطق اختلاف دمای شب و روز چندان زیاد نیست و رطوبت هوا و بارش فراوان نیز خاک منطقه را مرطوب کرده است.

مهمترین ویژگی های معماری اقلیمی مناطق معتدل و مرطوب

• ساختمان ها قدری بالاتر از سطح زمین‌ ساخته می شوند تا رطوبت زمین به پی ساختمان نفوذ نکند.
• سقف های شیب دار برای جلوگیری از جمع شدن آب باران در پشت‌ بام‌ ها احداث می شوند.
• معماری برون گرا
• وجود ایوان در خانه ها
• ساختمان ها به‌ صورت گسسته و دور از هم ساخته می شوند.

خطه شمال کشور که دارای آب‌ و هوای معتدل و مرطوب است، معماری اقلیمی مخصوص همین مناطق را دارند. مهمترین مصالح در این معماری چوب است که به دلیل بارش فراوان در این مناطق و رشد درختان تنومند، به‌ وفور یافت می شود.

معماری مناطق گرم و مرطوب

مناطق پست حاشیه دریا به علت تبخیر شدید، گرمای زیاد و شرجی آزار دهنده‌ ای دارد. خاک این مناطق نیز مانند مناطق مرطوب و معتدل رطوبت بسیار بالایی دارد؛ بنابراین در اینجا هم ساختمان ها کمی بالاتر از سطح زمین‌ ساخته می شوند. بادگیرها نیز رکن مهمی در معماری اقلیمی این مناطق هستند. ساختمان های شهرهای ساحلی در روبروی هم با کمی فاصله ساخته می شوند تا نسیم دریا به‌ راحتی در میان آن ها جریان یابد. پنجره ها با شیشه های مشبک و رنگی در سرتاسر دیوارها نصب شده اند. رنگی بودن پنجره ها به دلیل جذب کمتر نور و خنک شدن محیط داخل است. مناطق جنوبی کشور در سواحل خلیج‌ فارس و دریای عمان، با طراحی درون گرا و دیوارهای خارجی روشن، نماینده این سبک از معماری اقلیمی در سرزمین ما هستند.

تغییرات اقلیمی و معماری آینده

روند تغییرات اقلیمی که در دهه های اخیر به دلیل سهل انگاری های بشر آغاز شده است؛ احتمالاً در آینده بر بسیاری از جنبه های زندگی انسان از جمله معماری اثرگذار خواهد بود. اگر روند تغییرات اقلیمی به همین صورت ادامه داشته باشد، در سال های آینده با بالا رفتن سطح آب ها، خاک مناطقی که اکنون خشک هستند نیز مرطوب خواهند شد. بارش های ناگهانی، نوسانات شدید دما، گرمای سوزان و… میتواند آسیب های زیادی به ساختمان ها وارد کند. مهندسان و معماران زیادی مشغول برنامه ریزی برای تغییرات احتمالی آینده هستند و معتقدند که در سال های پیش رو نوعی معماری اقلیمی خاص که مناسب شرایط غیر قابل‌ پیش‌ بینی آینده باشند را نیاز داریم.

باور کنیم یا نه تغییرات اقلیمی در حال رخ دادن است. ممکن است زلزله های مهیب، سیل های عظیم و یا طوفان در انتظارمان باشد. معماری اقلیمی در آینده احتمالاً شکل پیچیده ای خواهد داشت. ساختمان های دنیای فردا باید پی محکم برای در امان ماندن از زلزله و سقف های مناسب برای بارش های بی‌وقفه داشته باشند. البته شاید بتوان از اتفاقات پیش رو و آینده تلخ زمین با آگاهی و تدابیر مناسب جلوگیری کرد.

بازگشت به معماری اقلیمی

معماری اقلیمی از گذشته به دلیل سازگار کردن شرایط زندگی انسان با اقلیم مورد نظر و فراهم کردن آسایش برای زندگی دلپذیر او به وجود آمد. تهویه هوای مناسب در سازه های معماری اقلیمی، ساختمان ها را بی نیاز از سیستم های تهویه هوا و گرمایشی میکرد که بسیار مصرف انرژی در آن ها بالا می باشد و با محیط زیست هم سازگاری چندانی ندارند. در دنیای امروز با در دسترس قرار گرفتن وسایل گرمایشی و سرمایشی نزد همگان، دیگر معماری اقلیمی شاید خواهان و طرفداران زیادی نداشته باشد. اکولوژیست ها سازه های معماری اقلیمی را دوستدار طبیعت می نامند و معتقدند بخش بزرگی از مشکل گرمایش زمین می تواند به‌ وسیله بازگشت به معماری اقلیمی محو شود.

جمع‌ بندی

معماری اقلیمی علاوه بر هماهنگی با اقلیم منطقه و سازگاری با سبک زندگی پایدار، به بخشی از هویت فرهنگی بخش های مختلف زمین نیز بدل گشته است. شاید بسیاری از مردم بدون اینکه با اقلیم و آب‌ و هوای منطقه ای آشنا باشند سازه های آن منطقه را به‌ خوبی بشناسند به همین دلیل است که معماری اقلیمی یک میراث فرهنگی ماندگار است. سرزمین پهناور ما به دلیل تنوع آب‌ و هوایی و وجود معماری اقلیمی گوناگونی که دارد علاوه بر زیبایی و چشم نوازی، بخشی از تاریخ و هویت ما می باشد. بازگشت به این معماری در مناطقی که امکانش هست شاید ما را بیشتر با طبیعت زخم‌ خورده سرزمینمان آشتی دهد.

نوشته پیامدهای منفی عدم توجه به تاثیر اقلیم در معماری اولین بار در مرکزآهن. پدیدار شد.